Γιατί οι άνθρωποι κάνουν χρήση ουσιών;

 

Θετική και αρνητική ενίσχυση 

    Οι θετικοί ενισχυτές είναι οι ανταμοιβές που ενισχύουν μια συμπεριφορά. Αν μια συμπεριφορά έχει συσχετιστεί με ένα ευχάριστο αποτέλεσμα, τότε είναι πιο πιθανό αυτή η συμπεριφορά να επαναληφθεί, καθώς έχει δεχθεί θετική ενίσχυση. Έτσι, ορισμένα άτομα που κάνουν χρήση ψυχοτρόπων ουσιών ή ακολουθούν προβληματικές συμπεριφορές, αναζητούν να νιώσουν μια θετική συναισθηματική κατάσταση (ευφορία). Τα ευχάριστα αυτά συναισθήματα που ακολουθούν τη χρήση ουσιών ή συμπεριφορών αποτελούν μια θετική ενίσχυση για αυτές τις ουσίες ή συμπεριφορές, άρα είναι πολύ πιθανό το άτομο να προβεί σε επανάληψή τους.

    Από την άλλη πλευρά, η αρνητική ενίσχυση αφορά στην επανάληψη μιας δράσης προκειμένου να αποφευχθούν δυσάρεστες καταστάσεις. Κάποια άτομα, συνεπώς, στρέφονται στη χρήση ουσιών ή επιδίδονται σε προβληματικές συμπεριφορές, έτσι ώστε να ανακουφιστούν από δυσάρεστα συναισθήματα (δυσφορία).

Ποιοι παράγοντες παίζουν ρόλο;

    Η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών αφορά στο συσχετισμό τριών παραγόντων: του Εγώ (η προσωπικότητα του ατόμου), του κοινωνικού περιβάλλοντος (οι κοινωνικές συνθήκες) και της ουσίας καθεαυτής (οι ιδιότητες και το δυναμικό εξαρτησης). Δεδομένου αυτου, μια συμπεριφορά εξάρτησης δεν χαρακτηρίζεται από γραμμική ή κυκλική αιτιότητα, αλλά είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων οι οποίοι διαπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται. Κάποιοι από τους παράγοντες αυτούς λειτουργούν επιβαρυντικά, δημιουργώντας στο άτομο συνθήκες επικινδυνότητας, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες για μελλοντική ανάπτυξη εξαρτητικής συμπεριφοράς, ενώ κάποιοι φαίνεται να επιδρουν προστατευτικά. Οι παράγοντες κινδύνου στη ζωή ενός ατόμου μπορεί να αφορούν ελλείψεις, αδυναμίες ή δυσκολίες σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο, και όσο περισσότεροι είναι ποσοτικά και ποιοτικά τόσο πιο ευάλωτο καθίσταται το άτομο να αναπτύξει μια εθιστική συμπεριφορά.

    Ορισμένοι επιβαρυντικοί παράγοντες που μπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα υιοθέτησης εξαρτητικης συμπεριφορας είναι οι εξής:

1. Ατομικοί επιβαρυντικοί παράγοντες: γενετικοί, ψυχολογικοί παράγοντες, διαταραχές, προβλήματα συμπεριφοράς, θετικές στάσεις και προσδοκίες για τη χρήση ουσιών, έναρξη χρήσης σε μικρή ηλικία, ψυχολογική πίεση-στρεσογόνα γεγονότα ζωής, ηλικία (κορυφώνεται σε ηλικία 18-25, με αρχική δοκιμή στην εφηβεία), φύλο (κυρίως άνδρες). 
2. Επιβαρυντικοί παράγοντες ομοτίμων: συναναστροφή με συνομηλίκους που κάνουν χρήση, θετικές αντιλήψεις και στάσεις από ομότιμους σχετικά με τις ουσίες και τη χρήση, πίεση για χρήση (peer pressure)
3. Σχολικοί επιβαρυντικοί παράγοντες στη χρήση ουσιών: σχολική αποτυχία, έλλειψη ή χαμηλή δέσμευση στην εκπαιδευτική διαδικασία, φτωχές σχέσεις εντός σχολικής κοινότητας (με καθηγητές/δασκάλους και συμμαθητές), σύγχρονη φιλοσοφία εκπαιδευτικού συστήματος (επικέντρωση στην ακαδημαϊκή επίδοση).
4. Κοινωνικοί επιβαρυντικοί παράγοντες: κάποια αρνητικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας (π.χ. υπερκαταναλωτισμός, ανεργία), διαθεσιμότητα ουσιών, δυσμενείς συνθήκες διαμονής, χαλαρό νομοθετικό πλαίσιο, επιτρεπτικότητα προς τις ουσίες και προβολή ουσιών στα ΜΜΕ. 
5. Οικογενειακοί επιβαρυντικοί παράγοντες: χρήση ή κατάχρηση ουσιών από γονείς ή αδέρφια, θετική γονεϊκή στάση απέναντι στη χρήση ουσιών, οικογενειακή δομή ( έλλειψη ενός γονέα ή και των δύο), μη λειτουργικές γονεϊκές πρακτικές, δυσμενείς οικογενειακές σχέσεις (π.χ. απόρριψη, κακοποίηση), συζυγική δυσαρμονία και οικογενειακές συγκρούσεις, διαζύγιο, ψυχική ασθένεια, διαταραχές προσωπικότητας ή εγκληματικότητα γονέα, ψυχικό τραύμα εντός οικογένειας.

    Η χρήση ουσιών είναι ένα φαινόμενο πολυπαραγοντικό και πολυδιάστατο. Συνεπώς, αν ένα άτομο πληροί κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως θα κάνει χρήση ουσιών ή θα αναπτύξει εξάρτηση. Απλώς, όσο περισσότερα επιβαρυντικά χαρακτηριστικά έχει τόσο αυξάνεται η ευαλωτότητά του ως προς τις εθιστικές συμπεριφορές.

    

*Αν αντιμετωπίζετε προβλήματα με τη χρήση ή εξάρτηση ουσιών, είναι καλό να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικό.

Βιβλιογραφία

Glantz, M.D. & Pickens, R., (1992), Vulnerability to drug abuse, American Psychological Association, Washington DC.